DEN HAAG - Pauline Krikke leverde haar ambtsketen van Den Haag in na een kritisch rapport over haar handelwijze rond de vreugdevuren tijdens de jaarwisseling. Annemarie Penn-​te Strake van Maastricht worstelt met de affaire rond de aankoop van een pand in haar stad. En in Amsterdam kreeg Femke Halsema de volle laag voor zo’n beetje alles in de stad, nadat haar zoon – en daarna haar echtgenoot – onverstandige dingen hadden gedaan.

Deze drie voorbeelden staan niet op zichzelf. Burgemeesters staan met enige regelmaat in de vuurlinie. Over dit actuele thema sprak vicepresident Thom de Graaf van de Raad van State vanmiddag, in het kader van de (tweede) Hayo Apothekerlezing.

‘Bur­ge­mees­ter: zowel boeg­beeld als aam­beeld’
“De burgemeester heeft een hybride functie, in meerdere opzichten: onafhankelijk, maar wel verantwoording verschuldigd; voorzitter van de raad en geen lid; voorzitter van het college maar wel lid; lokaal bestuurder maar vaak regionaal opererend; benoemd maar afhankelijk van de gemeenteraad; boegbeeld maar ook, als het zo uitkomt, aambeeld waar naar hartenlust op wordt geslagen.”

Dit zei vicepresident Thom de Graaf donderdag 17 oktober in Sneek, als hoofdspreker van de tweede Hayo Apotheker Lezing. Volgens De Graaf, zelf oud-burgemeester (van Nijmegen, de stad waarvan zijn vader ook al burgemeester was), moet een burgemeester “een evenwichtskunstenaar” zijn die balanceert “op verschillende koorden”, en ook een overlevingskunstenaar.

Re­pu­ta­tie­scha­de
“Behalve met de genoemde ontwikkelingen in de lokale democratie heeft de burgemeester ook te maken met de kracht en de macht van de pers en die van de sociale media. Reputatieschade is zo toegebracht. Feiten zijn aanzienlijk minder interessant dan beelden en oordelen zonder kennis vormen helaas te vaak het nieuwe normaal.”

“Kan de burgemeester, die het in het huidige bestel toch vooral moet hebben van zijn of haar onafhankelijk oordeel en onpartijdig gezag, onder dit gesternte de rol van boegbeeld duurzaam vervullen? Mij dunkt dat dit, zij het soms moeizaam, nog steeds het geval is maar het ambt is er wel door veranderd.”

Meer en meer men­sen­mens
“Distantie, in de zin van persoonlijk afstand bewaren en je onafhankelijkheid beschermen met een professionele houding, was vroeger een noodzakelijke eigenschap en nu een houding die niet langer wordt gewaardeerd. Een burgemeester moet meer en meer mensenmens zijn en wat ooit privé was, is dat allang niet meer, burgemeester Halsema weet er over mee te praten.”

Niet zon­der ri­si­co
“Dat is niet zonder risico. De burgemeester als authentieke persoonlijkheid die emoties laat zien en naast raadsleden en burgers gaat staan, wordt als mens wellicht meer gewaardeerd maar is als bestuurder kwetsbaarder. De opkomst van populistische partijen draagt daar vermoedelijk ook aan bij. Zij zien de burgemeester vaak als belangrijkste politicus van de gemeente en dus niet alleen aanspreekbaar maar ook aansprakelijk voor het gehele gemeentelijke beleid.”

Door de zijdeur
“De verantwoordelijkheid van de burgemeester wordt zo meer en meer ingevuld naar politieke maatstaven. Terughoudendheid in publiek beoordelen en veroordelen van de burgemeester is er tegenwoordig niet meer bij en mede daarom kent het burgemeesterschap steeds meer afbreukrisico. We zien meer dan voorheen burgemeesters voortijdig het gemeentehuis door de zijdeur verlaten.”

“Het is al moeilijk genoeg om in deze tijd als burgemeester boegbeeld te kunnen zijn en vader of moeder van de gemeentenaren. Op veel terreinen gaat hij of zij niet over het beleid maar wordt er wel op aangesproken. Dat wordt ‘statusincongruentie genoemd’, een deftige term om een zeker ongemak te beschrijven: je gaat er over, maar je gaat er niet over.”

De volledige lezing van De Graaf is te raadplegen op de website van de Raad van State.